155. Αφιέρωμα στο δημοτικό                       τραγούδι!

                                  Ιστότοπος:ofigousiotis2.blogspot.com                                                Email:giwrgospattas@gmail.com

    Η ανάγκη για τραγούδι ενυπάρχει στον άνθρωπο κάθε εποχής. Σήμερα, μάλιστα, οι άνθρωποι μπορούν πολύ εύκολα να έχουν δίπλα τους ένα ραδιόφωνο - ή άλλο μέσο αναπαραγωγής ήχου - και να πατούν το κουμπί, καθώς δουλεύουν στο σπίτι, στο γραφείο τους ή ακόμα και στο χωράφι. Τα παλαιότερα, όμως, χρόνια ο άνθρωπος δεν είχε αυτή τη δυνατότητα. Γι' αυτό έπρεπε να δημιουργήσει ο ίδιος, τόσο τους στίχους του τραγουδιού όσο και τη μελωδία. Στη συνέχεια - ελλείψει και άλλων μέσων επικοινωνίας - το δημιούργημα του ενός γινόταν κτήμα στα χείλη των πολλών και επιβίωναν εκείνα που άρεσαν πιο πολύ στο κοινό (στο δήμο), γι' αυτό και ονομάστηκαν δ η μ ο τ ι κ ά. Ωστόσο, τα δημοτικά τραγούδια δεν εκφράζουν ατομικά συναισθήματα αλλά συλλογικά βιώματα, για γεγονότα και ερεθίσματα που ήταν κοινά και γνωστά στην τοπική κοινωνία. Καθώς τα τραγούδια περνούσαν από στόμα σε στόμα, υφίσταντο ανάλογες μετατροπές και προσθαφαιρέσεις, ώσπου να πάρουν την τελική τους μορφή - όπως φτάνουν μέχρι τις μέρες μας - ενώ ο πρώτος δημιουργός παραμένει άγνωστος. Να, γιατί τα δημοτικά τραγούδια ονομάζονται και α ν ώ ν υ μ η  π ο ί η σ η. Είναι σαφής, ωστόσο, η διάκριση μεταξύ ανώνυμης και απλής ποίησης καθ'αυτή. Η ανώνυμη ποίηση αναπαράγεται ως συλλογική κοινωνική ανάγκη, σαν στίχος, τραγούδι και χορός, ενώ την απλή ποίηση μπορεί να τη διαβάσει ο καθένας απομονωμένος στο δωμάτιό του. Η κοινοκτημοσύνη του δημοτικού τραγουδιού, σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και λειτουργίας του, αποτελεί το φυσικό του περιβάλλον. Εκτός από τα αφηγηματικά τραγούδια, όπως θα δούμε, η δημοτική ποίηση συνήθως δεν απαγγέλλεται. Μόνο τραγουδιέται και χορεύεται.

Χορός δημοτικού τραγουδιού

                                      Είδη δημοτικών τραγουδιών και οι ρίζες τους

     Τα δημοτικά τραγούδια, που φτάνουν ως τις μέρες μας, είναι αυτά που έχουν δημιουργηθεί από την περίοδο της βυζαντινής περιόδου και εντεύθεν και τα οποία κάποια στιγμή καταγράφηκαν. Αυτό δεν σημαίνει ότι στην αρχαία εποχή δεν παράγονταν δημοτικά τραγούδια. Σημαίνει απλά ότι εκείνα δεν έχουν καταγραφεί ποτέ. Τα ελάχιστα αποσπασματικά που διασώθηκαν, τα γνωρίζουμε μόνο ως παραθέματα συγγραφέων και όχι από αυτούσιες καταγραφές.                                                                       Οι ρίζες των δημοτικών μας τραγουδιών είναι πολύ βαθιές μέσα στο χρόνο. Μόνο ο στίχος τους είναι των νεότερων χρόνων. Η μελωδία τους μπορεί να έχει τη ρίζα της στα προομηρικά ακόμα χρόνια! Διακρίνονται σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες: στα αφηγηματικά, στου Κάτω Κόσμου, στα ιστορικά και σε αυτά που αναφέρονται στις καθημερινές εκδηλώσεις της ζωής.

1. Τα αφηγηματικά χωρίζονται σε παραλογές και σε ακριτικά.                                                                    Οι παραλογές είναι τραγούδια που μας αφηγούνται δραματικές περιπέτειες, πραγματικές ή φανταστικές. Κυριότερα είδη αυτής της μορφής είναι "Το γεφύρι της Άρτας" και "Του νεκρού αδερφού". Τα ακριτικά είναι εκείνα τα τραγούδια που μας αφηγούνται τα κατορθώματα των φρουρών των άκρων (συνόρων) της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με κυριότερα "Του Διγενή Ακρίτα" και "Του κάστρου της Ωριάς". Δημιουργήθηκαν από τον 8ο αιώνα και εντεύθεν. 

2. Τα τραγούδια του Κάτω Κόσμου είναι τα γνωστά μοιρολόγια ή θρηνητικά μπροστά στο θάνατο, τα οποία ως έθιμο και σκοπός φαίνεται ότι έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα, όπως, άλλωστε, όλα γενικά τα δημοτικά τραγούδια.

3. Τα ιστορικά είναι τραγούδια που υμνούν τα κατορθώματα της κλεφτουριάς και των ηρωικών μορφών του έθνους μας, ή αποτυπώνουν τον πόνο για τις συμφορές της φυλής μας. Αυτά - χορευτικά ή μη - διαμορφώθηκαν κατά τα προεπαναστατικά χρόνια ή κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 και μετέπειτα. Τα τελευταία είναι αυτά που δημιουργήθηκαν κατά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο.

4. Πέραν των ανωτέρω, υπάρχουν όλα τα υπόλοιπα τραγούδια των καθημερινών εκδηλώσεων της ζωής, που αναφέρονται σε κάθε κοινωνική έκφραση, δημιουργία και δράση. Είναι τραγούδια - χορευτικά ή των συμποσίων (της τάβλας) και των παιδιών - του γάμου, της αγάπης (σημερινά ερωτικά), της βάπτισης, της ξενιτιάς, της φυσιολατρίας, της αγροτικής ζωής, νανουρίσματα και ταχταρίσματα, αγερμοί των παιδιών (κάλαντα) κ.ά.

                            Βασικά χαρακτηριστικά  των δημοτικών τραγουδιών

Τα βασικά χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών είναι τα εξής:

1. Ο λόγος τους είναι απλός, φυσικός και ανεπιτήδευτος. Δεν χρησιμοποιούνται κοσμητικά επίθετα, παρά μόνο ρήματα και ουσιαστικά. Γι' αυτό και η γλώσσα τους χαρακτηρίζεται για τη δύναμη, την παραστατικότητα και τη ζωντάνια της. 2. Στα δημοτικά τραγούδια χρησιμοποιούνται δυνατές προσωποποιήσεις, όπου τα δέντρα, τα πουλιά, τα βουνά, μιλούν και παίρνουν μέρος στη δράση. 3. Γίνεται συχνή χρήση του διαλόγου στους στίχους τους. 4. Συχνή είναι και η χρήση των υπερβολών.      5. Χρησιμοποιούνται ερωτήσεις που δεν χρειάζονται απάντηση.  6. Στους στίχους τους, γίνονται συχνές επαναλήψεις. 7. Είναι λιτά στη σύνθεσή τους, χωρίς ομοιοκαταληξίες, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιων δίστιχων ή λιανοτράγουδων, που είναι ένα είδος από τα τελευταία που έχουν παραχθεί.            8. Μετρικά, συνήθης είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος (με μία άτονη και μία τονισμένη συλλαβή).

                                                Κάθε τραγούδι και μια ιστορία! 

     Πίσω από κάθε δημοτικό τραγούδι κρύβεται και μια ιστορία, που φόρτισε συναισθηματικά την κοινότητα και οδήγησε το δημιουργό στο να εκφράσει τον πόνο του ή τη χαρά, τον ενθουσιασμό και το ρομαντισμό του, με αλληγορικό - συμβολικό τρόπο, μεταφορές, υπερβολές και προσωποποιήσεις. Πίσω από τον πλάτανο, για παράδειγμα, κρύβονται βασανισμοί και εκτελέσεις παληκαριών και ηρώων, ενώ πίσω από δυνατές παρομοιώσεις, όπως λουλούδια, μήλα, κυπαρίσσια, ιτιές, λαμπάδες, πέρδικες,  μπαρμπούνια κ.ά., υπονοείται η ομορφιά της γυναίκας. Αξίζει εδώ να γίνει ιδιαίτερη μνεία σε δύο από τα καλύτερα δημοτικά μας τραγούδια, στα οποία χρησιμοποιούνται δύο φυτά - σύμβολα. Τραγουδιούνται συχνά, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν το βαθύτερο συμβολισμό τους. Είναι "ο αμάραντος" και "η ιτιά λουλουδιασμένη": 

                                                                Ο αμάραντος!

   Το δημοτικό τραγούδι "ο αμάραντος", που χορεύεται ως τσάμικο, ασφαλώς και δεν μιλά κυριολεκτικά. Μιλά αλληγορικά και μεταφορικά. Πρόκειται για ένα ποώδες φυτό που μπορεί να ζήσει σε πολύ άνυδρα και άγονα εδάφη. Ακόμα κι όταν φαίνεται να έχει ξεραθεί, μόλις πέσει λίγο νερό επάνω του, αμέσως νεκρανασταίνεται! Είναι ένα φυτό ευλογημένο από την Παναγία, που συμβολίζει την αιωνιότητα και το αθάνατο της ψυχής. Στην περίπτωση του τραγουδιού μας, ο αμάραντος συμβολίζει την Ελλάδα που άντεξε τη μεγάλη δοκιμασία της σκλαβιάς των τετρακοσίων χρόνων και αναγεννήθηκε με τον αγώνα του 1821. 

                                                           Η λουλουδιασμένη ιτιά!

Ιτιά η κρεμοκλαδής ή κλαίουσα

    Η "λουλουδιασμένη ιτιά" είναι επίσης ένα τσάμικο δημοτικό τραγούδι, ίσως το καλύτερο, τόσο σε στίχο όσο και σε μελωδία. Έχουμε να κάνουμε κι εδώ με έναν συμβολισμό, όπως θα δούμε. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, πρόκειται για ερωτικό συμβολισμό.                                                                                   Η ιτιά (λευκή ή κλαίουσα) είναι το δέντρο των μύθων και των θρύλων. Είναι ένα αγαπημένο δέντρο, τόσο για τη χρησιμότητα του ξύλου της όσο και για την εμβληματική ομορφιά της. Ας δούμε, όμως, τι μας λέει για την ιτιά η μυθολογία:

- Η Ρέα γέννησε την Ήρα κάτω από μια ιτιά στη Σάμο, στις όχθες του ποταμού Ιμβράσιου. Έτσι, η ιτιά έγινε το δέντρο της Ήρας και το σύμβολο της γονιμότητας και της οικογένειας.

- Η λύρα του Ορφέα, που συγκίνησε τόσο πολύ τον Άδη - όταν ο Ορφέας πήγε να φέρει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη - ήταν φτιαγμένη από ξύλο ιτιάς, δώρο του Θεού Απόλλωνα.

- Η Εύα, μετά την έκπτωση από τον Παράδεισο, γέννησε το πρώτο της παιδί κάτω από μία ιτιά. Έτσι, η ιτιά ήταν εκείνη που είδε να γεννιέται, κάτω από τα κλαδιά της, το πρώτο παιδί στον κόσμο!

- Στη δημιουργία του Κόσμου, όταν τα άλλα δέντρα ήταν ακόμα σπόροι, η ιτιά ήταν ήδη στη θέση της.

- Η ιτιά, επίσης, μας λέει η μυθολογία, ήταν το δέντρο των ποιητών. Μέσα από το θρόισμα των φύλλων της εμπνέονταν, θεωρώντας ότι η έμπνευσή τους προερχόταν από τον κόσμο των εξωτικών.

- Θεωρείται δέντρο της ταπεινοφροσύνης και της συμπόνιας. Η ιτιά, μας λέει ο μύθος, ήταν εκείνη που προσκύνησε το Χριστό, όταν βαπτιζόταν στον Ιορδάνη ποταμό.

- Η ιτιά - κατά τη μυθολογία - κρύβει μυστήριο, γοητεία, έμπνευση και γνώση.

    Στην περίπτωση του δημοτικού μας τραγουδιού, η λουλουδιασμένη ιτιά συμβολίζει την όμορφη νύφη που θα φέρει στον κόσμο παιδιά και θα δημιουργήσει οικογένεια!

                                      Το δημοτικό τραγούδι ως πηγή έμπνευσης!

     Από τα δημοτικά μας τραγούδια, είτε ως ποίηση είτε ως μελωδία, εμπνεύστηκαν και εμπνέονται όλοι οι ποιητές και οι καλλιτέχνες. Είναι ολοφάνερο ότι στην ποίηση του Διονυσίου Σολωμού, του Ρήγα Φεραίου, του Κώστα Κρυστάλλη, του Αλέξανδρου Πάλλη, του Κωστή Παλαμά, του Βασίλη Ρώτα, του Νικηφόρου Βρεττάκου, του Γιώργου Σεφέρη, του Οδυσσέα Ελύτη και πολλών ακόμα άλλων - γνωστών και άγνωστων ποιητών - η δημοτική ποίηση αποτέλεσε το ερέθισμα και τη βασική ζύμη για τα έργα τους. Υπήρξαν και πολλοί ξένοι ποιητές και διανοούμενοι που συνέλεξαν ελληνικά δημοτικά τραγούδια και εξέφρασαν το θαυμασμό τους γι' αυτά. Με τον Γκαίτε, μάλιστα, λέγεται ότι συνέβη το εξής: Αφού διάβασε κάποια δημοτικά μας τραγούδια, στο τέλος έσχισε μερικά δικά του ποιήματα, λέγοντας: "Προς τι αυτά, όταν υπάρχουν τέτοια αριστουργήματα"! Επίσης, δεν υπάρχουν στην Ελλάδα τραγουδοποιοί και τραγουδιστές που να μην εκφράζουν το θαυμασμό τους για τα δημοτικά μας τραγούδια και να μην έχουν επηρεαστεί από το στίχο και τη μελωδία τους.

                                              Το δημοτικό μας τραγούδι σήμερα!

     Σήμερα, μετά την εμφάνιση του ραδιοφώνου και των άλλων τεχνολογικών μέσων αναπαραγωγής του ήχου, η παραγωγή δημοτικών τραγουδιών φαίνεται να έχει σταματήσει. Χρέος μας και συλλογική ανάγκη είναι να διαφυλάξουμε τα υπάρχοντα δημοτικά μας τραγούδια ως κιβωτό εθνικής κληρονομιάς. Προπαντός, να τα σεβόμαστε στιχουργικά και τραγουδιστικά. Το δημοτικό τραγούδι, ως παράδοση, παρακολουθεί την ιστορική πορεία του ελληνισμού και απηχεί τις ρίζες του έθνους μας. Αποτελεί το καθρέφτισμα της λαϊκής ψυχής. Αυτός είναι και ο λόγος που ο στίχος και η μουσική τους συγκινούν βαθιά τον όπου γης Έλληνα ακροατή. Δεν υπάρχει κοινωνική εκδήλωση χαράς που να μην ακουστούν δημοτικά τραγούδια Όταν, μάλιστα, αυτά εναλλάσσονται και με άλλα είδη τραγουδιών, τότε γίνονται δεκτά με επιφωνήματα ενθουσιασμού από τους παρευρισκόμενους. Κάθε τόπος ανά την Ελλάδα έχει τα δικά του δημοτικά τραγούδια. Πάνω στον ίδιο μάλιστα σκοπό υπάρχουν κατά τόπους και παραλλαγές. Στους γάμους και στις χαρές, για να μη χάνουν τα δημοτικά τραγούδια τη γοητεία τους, καλό είναι στο πρόγραμμα αυτών των εκδηλώσεων να ακούγονται, κατά το δυνατό, και λίγα από άλλα είδη τραγουδιού, αλλά προπαντός να ακούγονται διάφορα δημοτικά τραγούδια και από άλλες περιοχές της χώρας μας. Τότε και το κέφι ανάβει περισσότερο. Αλλά αυτά, βέβαια, μετά την.....κατάρα της πανδημίας του κορωνοϊού!